موج PQRST نوار قلب چیست؟ توضیح کامل با تصویر هر بخش ECG

مقدمه: نوار قلب چیست؟

نوار قلب یا ECG (Electrocardiogram) ثبت تغییرات ولتاژ الکتریکی قلب در طول زمان است.

هر بار که قلب منقبض و منبسط می‌شود، در سلول‌های قلبی جریان الکتریکی ایجاد می‌شود. دستگاه نوار قلب این تغییرات را به صورت یک خط موج‌دار روی کاغذ یا مانیتور نشان می‌دهد.

روی این خط موج‌دار چند قسمت مهم می‌بینیم که با حروف P، Q، R، S، T نام‌گذاری شده‌اند. به مجموع این بخش‌ها می‌گوییم موج PQRST.

بخش اول: موج P – شروع انقباض دهلیزها

۱. موج P چیست؟

موج P یک برآمدگی کوچک و نرم در ابتدای نوار قلب است.

این موج نشان‌دهنده‌ی دپولاریزاسیون دهلیزهاست؛ یعنی وقتی که دهلیز راست و چپ تحریک الکتریکی می‌گیرند و آماده‌ی انقباض می‌شوند.

۲. چه اتفاقی در قلب می‌افتد؟

• گره سینوسی (SA node) در دهلیز راست، ضربان‌ساز طبیعی قلب است.
• این گره یک ایمپالس الکتریکی تولید می‌کند.
• این موج الکتریکی در دیواره‌های دو دهلیز پخش می‌شود.
• در نتیجه دهلیزها منقبض می‌شوند و خون را به سمت بطن‌ها می‌فرستند.

این مرحله روی نوار قلب به شکل موج P دیده می‌شود.

۳. ویژگی‌های نرمال موج P

در یک نوار قلب طبیعی:

• موج P:
  • کوچک
  • مثبت (رو به بالا) در اکثر لیدها
  • مدت زمان حدود ۰٫۰۸ تا ۰٫۱ ثانیه (کمتر از یک مربع کوچک و نیم روی کاغذ ECG استاندارد)

۴. اگر موج P غیرطبیعی شود یعنی چه؟

• بزرگ شدن موج P → می‌تواند نشانه‌ی بزرگ شدن دهلیزها باشد.
• شکل غیرطبیعی P → ممکن است نشان‌دهنده‌ی مشکل در هدایت الکتریکی دهلیزی یا وجود ضربان‌سازهای نابجا (اکتوپیک) باشد.

بخش دوم: کمپلکس QRS – انقباض بطن‌ها

۱. کمپلکس QRS چیست؟

این بخش مشخص‌ترین و بلندترین قسمت نوار قلب است.

شامل سه موج پشت سر هم است:

• Q: یک افت کوچک به سمت پایین (منفی) قبل از R
• R: بلندترین قله‌ی رو به بالا
• S: افت رو به پایین بعد از R

به مجموع این سه موج می‌گوییم کمپلکس QRS.

2. چه اتفاقی در قلب می‌افتد؟

کمپلکس QRS نشان‌دهنده‌ی دپولاریزاسیون بطن‌ها است؛ یعنی:

• تحریک الکتریکی از گره دهلیزی‌بطنی (AV node) عبور کرده
• از دسته هیس و رشته‌های پورکینژ به سمت عضله‌ی بطن‌ها می‌رسد
• سلول‌های عضله‌ی بطن‌ها تحریک می‌شوند و بطن راست و چپ منقبض می‌شوند

• در این لحظه خون:

  • از بطن راست به سمت ریه‌ها
  • از بطن چپ به سمت تمام بدن

  پمپ می‌شود.

۳. ویژگی‌های نرمال کمپلکس QRS

• مدت زمان: حدود ۰٫۰۶ تا ۰٫۱ ثانیه(یعنی کمتر از ۳ مربع کوچک روی ECG استاندارد)
• باریک و تیز است، نه پهن و کشیده.
• ارتفاع موج R در لیدهای مختلف می‌تواند فرق کند، اما کلیت شکل باید منظم باشد.

۴. نکات مهم درباره هر موج

• موج Q
  • اگر خیلی عمیق و پهن باشد، ممکن است نشانه‌ی آسیب قدیمی به عضله‌ی قلب (سکته‌ی قبلی) باشد.
• موج R
  • بلندترین بخش کمپلکس، نشان‌دهنده‌ی فعال شدن بخش بزرگ عضله‌ی بطن چپ.
• موج S
  • افت بعد از R که پایان دپولاریزاسیون بطن‌ها را نشان می‌دهد.

۵. اگر QRS غیرطبیعی شود چه می‌فهمیم؟

• پهن شدن QRS → مشکل در سیستم هدایتی بطن‌ها (مثل بلوک شاخه‌ای) یا شروع ضربان از خود بطن‌ها (Ventricular rhythm).
• شکل خیلی عجیب و نامنظم → می‌تواند نشانه‌ی آریتمی‌های بطنی، بلوک‌ها یا آسیب‌های مختلف قلبی باشد.

بخش سوم: موج T – ریلکس شدن بطن‌ها

۱. موج T چیست؟

بعد از کمپلکس QRS، معمولاً یک موج نسبتاً پهن و نرم دیده می‌شود که به آن موج T می‌گوییم.

این موج نشان‌دهنده‌ی رپولاریزاسیون بطن‌هاست؛ یعنی:

• بطن‌ها بعد از انقباض، از نظر الکتریکی به حالت استراحت برمی‌گردند.

۲. چه اتفاقی در قلب می‌افتد؟

در موج T:

• یون‌ها (مثل پتاسیم، سدیم و…) از سلول‌های عضله‌ی قلب جابجا می‌شوند
• قلب خودش را برای ضربان بعدی آماده می‌کند
• بطن‌ها از حالت تحریک‌شده خارج می‌شوند.

۳. ویژگی‌های نرمال موج T

• معمولاً:
  • مثبت (رو به بالا) در لیدهای بیشتر
  • پهن‌تر از موج P
  • ارتفاع متوسط (نه خیلی بلند، نه خیلی کوتاه).

۴. تغییرات خطرناک موج T

• معکوس شدن موج T (T منفی)
  • می‌تواند نشانه‌ی ایسکمی (کاهش خون‌رسانی به عضله‌ی قلب)، فشار به بطن‌ها یا اختلالات الکترولیتی باشد.
• بلند شدن غیرطبیعی موج T
  • ممکن است در هایپرکالمی (بالا بودن پتاسیم خون) یا بعضی داروها دیده شود.

بخش چهارم: فاصله‌ها و قطعات مهم بین موج‌ها

برای فهم کامل PQRST، فقط خود موج‌ها مهم نیستند؛ فاصله‌ی بین آن‌ها هم مهم است.

۱. فاصله PR (PR Interval)

• فاصله‌ی شروع موج P تا شروع کمپلکس QRS را PR interval می‌گویند.

• این فاصله نشان‌دهنده‌ی زمانی است که:

  • موج الکتریکی از گره SA در دهلیزها
  • تا رسیدن به گره AV و عبور از آن

  طول می‌کشد.

مدت طبیعی PR حدود ۰٫۱۲ تا ۰٫۲ ثانیه است (۳ تا ۵ مربع کوچک).

• طولانی شدن PR → می‌تواند نشانه‌ی بلوک AV درجه اول باشد.
• کوتاه شدن PR → ممکن است در بعضی سندرم‌ها مثل WPW دیده شود.

۲. قطعه ST (ST Segment)

• فاصله‌ی پایان S تا شروع موج T را ST می‌گویند.
• در حالت طبیعی تقریباً روی خط ایزوالکتریک (خط پایه) است.

اهمیت بالینی:

• بالا رفتن ST → می‌تواند نشانه‌ی سکته حاد قلبی (MI) باشد.
• پایین رفتن ST → می‌تواند نشانه‌ی ایسکمی یا مشکلات دیگر باشد.

۳. فاصله QT (QT Interval)

• فاصله‌ی شروع Q تا پایان موج T را QT می‌گویند.
• این فاصله نشان‌دهنده‌ی کل زمان دپولاریزاسیون و رپولاریزاسیون بطن‌هاست.

اگر QT خیلی طولانی شود → خطر آریتمی‌های خطرناک (مانند Torsades de pointes) بیشتر می‌شود.

بخش پنجم: خلاصه‌ی موج PQRST به زبان تصویری

برای جمع‌بندی، این ترتیب را در ذهن نگه دار:

1. موج P
   • دپولاریزاسیون دهلیزها → انقباض دهلیزها → خون به بطن‌ها می‌رود.
2. کمپلکس QRS
   • دپولاریزاسیون بطن‌ها → انقباض بطن‌ها → خون به ریه‌ها و بدن پمپ می‌شود.
   • در همین زمان دهلیزها در حال رپولاریزاسیون هستند ولی در موج QRS گم می‌شود.
3. موج T
   • رپولاریزاسیون بطن‌ها → بطن‌ها از نظر الکتریکی استراحت می‌کنند و برای ضربان بعد آماده می‌شوند.