هورمون‌ها پیام‌رسان‌های شیمیایی بدن هستند که توسط غدد درون‌ریز ترشح می‌شوند و از طریق خون به اندام‌های هدف می‌رسند و آن‌ها را تنظیم می‌کنند. در سه سال دوره دوم متوسطه، به‌ویژه در درس زیست‌شناسی، مجموعه مشخصی از هورمون‌ها تدریس می‌شود که همگی در جدول‌های کتاب درسی آمده‌اند. برای امتحان نهایی و کنکور، دانستن همین فهرست رسمی کافی است. البته که بعضی هورمون ها فرادرسی هستن و دونستنشون میتونه مفاهیم رو راحت تر کنه براتون…
در این مقاله، تمام هورمون‌های سه پایه به‌صورت یک توضیح کامل، روان، و دقیقاً هماهنگ با جدول‌های کتاب درسی ارائه شده‌اند. هر غده به‌صورت جداگانه بررسی شده و نقش، محل اثر و نکته‌های مهم آزمونی آن توضیح داده شده است.
در زیست دهم گفته می‌شود که لوزالمعده نقش مهمی در تنظیم قند خون دارد. دو هورمون اساسی آن شامل انسولین و گلوکاگون هستند.
انسولین باعث کاهش قند خون می‌شود. این کار را با افزایش ورود گلوکز به سلول‌ها و کاهش قند موجود در خون انجام می‌دهد. تقریباً تمام سلول‌های بدن هدف آن هستند و نبود آن موجب افزایش شدید قند خون می‌شود.
در مقابل، گلوکاگون با تحریک تجزیه گلیکوژن در کبد، قند خون را افزایش می‌دهد. این دو هورمون اثرات مخالف هم دارند و کنار هم تعادل گلوکز را حفظ می‌کنند.
غدهٔ کوچکی در مغز به‌نام غده صنوبری هورمون ملاتونین را ترشح می‌کند. ملاتونین همان هورمونی است که چرخه خواب و بیداری را تنظیم می‌کند. نکته مهم این است که میزان ترشح آن در تاریکی افزایش می‌یابد؛ به همین دلیل خواب شبانه کیفیت بهتری دارد.
غدهٔ تیموس که در دوران کودکی فعال‌تر است، هورمونی به‌نام تیموسین تولید می‌کند. این هورمون نقش مهمی در بلوغ لنفوسیت‌های T دارد و آن‌ها را آماده مبارزه با عوامل بیماری‌زا می‌کند. محل اثر هورمون، بافت تیموس و سلول‌های ایمنی در حال بلوغ است.
در شرایط هیجان و استرس، بخش مرکزی غده فوق‌کلیه (مدولا) هورمون‌های آدرنالین و نورآدرنالین را ترشح می‌کند.
آدرنالین موجب افزایش ضربان قلب، افزایش قند خون، تنفس سریع و آمادگی بدنی برای واکنش‌های فوری می‌شود. نورآدرنالین بیشتر روی انقباض رگ‌ها و تنظیم فشار خون اثر دارد. این دو هورمون سیستم «جنگ یا گریز» را شکل می‌دهند.
بخش پیشین هیپوفیز چندین هورمون مهم تولید می‌کند و تقریباً هیچ‌کدام قابل حذف از کتاب نیستند.
• هورمون رشد (GH) رشد استخوان‌ها و عضلات را تحریک می‌کند و همچنین غلظت گلوکز خون را بالا می‌برد.
• پرولاکتین مسئول تولید شیر در مادر و رشد غدد پستانی است.
• TSH غده تیروئید را تحریک می‌کند تا T3 و T4 را بسازد.
• ACTH باعث تحریک قشر غده فوق‌کلیه برای ترشح کورتیزول می‌شود.
• FSH و LH هورمون‌های جنسی بسیار مهمی‌اند؛ در زنان FSH موجب رشد فولیکول و LH موجب تخمک‌گذاری است. در مردان FSH باعث اسپرم‌سازی و LH باعث ترشح تستوسترون از سلول‌های لیدیگ می‌شود.
هیپوفیز پسین خودش هورمونی نمی‌سازد؛ فقط هورمون‌هایی را ذخیره و آزاد می‌کند که در هیپوتالاموس ساخته می‌شوند.
اکسی‌توسین مسئول انقباضات رحم در زمان زایمان و خروج شیر از مجاری شیری است. این هورمون یکی از معدود هورمون‌هایی است که با فیدبک مثبت عمل می‌کند.
ADH یا وازوپرسین، میزان دفع آب در کلیه را کنترل می‌کند و با افزایش بازجذب آب، حجم ادرار را کم و غلظت خون را کنترل می‌کند.
غدهٔ تیروئید دو هورمون بسیار مهم به‌نام‌های T3 و T4 ترشح می‌کند. این هورمون‌ها سرعت متابولیسم، مصرف انرژی، رشد بافت‌ها و تکامل مغز در کودکان را تنظیم می‌کنند.
کلسی‌تونین نیز از تیروئید ترشح می‌شود و باعث کاهش کلسیم خون می‌گردد؛ با جلوگیری از برداشت کلسیم از استخوان‌ها. نقطهٔ مقابل آن PTH است.
غدد پاراتیروئید تنها یک هورمون بسیار مهم به نام PTH ترشح می‌کنند. این هورمون کلسیم خون را افزایش می‌دهد.
PTH از سه مسیر عمل می‌کند:
۱) برداشت کلسیم از استخوان
۲) کاهش دفع ادراری کلسیم
۳) افزایش جذب روده‌ای به کمک ویتامین D فعال
در بخش قشری این غده، دو هورمون اصلی ترشح می‌شود:
آلدوسترون که مینرالوکورتیکوئید است و جذب سدیم و آب را در کلیه افزایش می‌دهد؛ بنابراین فشار خون را بالا می‌برد.
کورتیزول یک گلوکوکورتیکوئید است و در استرس طولانی ترشح می‌شود. این هورمون قند خون را زیاد می‌کند، تجزیهٔ پروتئین و چربی را افزایش می‌دهد و التهاب را کاهش می‌دهد.
کلیه دو هورمون مهم می‌سازد:
EPO که ساخت گلبول‌های قرمز را تحریک می‌کند و در شرایط کمبود اکسیژن (ارتفاعات) بیشتر ترشح می‌شود.
کلسیتریول (ویتامین D فعال) که به جذب کلسیم در روده کمک می‌کند.
قلب نیز یک هورمون ترشح می‌کند به‌نام ANP. این هورمون زمانی ترشح می‌شود که دیوارهٔ دهلیز تحت فشار قرار بگیرد. ANP باعث دفع بیشتر سدیم از کلیه و در نتیجه کاهش فشار خون می‌شود.
در بخش گوارش چهار هورمون مهم وجود دارد:
گاسترین که ترشح اسید معده را افزایش و حرکت معده را تقویت می‌کند.
سکرتین که موجب ترشح بی‌کربنات از لوزالمعده برای خنثی کردن اسید می‌شود.
CCK که ترشح آنزیم‌های گوارشی و انقباض کیسهٔ صفرا را تحریک می‌کند.
GIP که تخلیه معده را کند می‌کند و ترشح انسولین را افزایش می‌دهد.
در دوران بارداری، جفت چند هورمون مهم تولید می‌کند.
HCG که باعث حفظ جسم زرد و ادامهٔ ترشح پروژسترون می‌شود.
HPL که قند خون مادر را بالا می‌برد تا انرژی کافی برای جنین فراهم شود.
همچنین استروژن و پروژسترون جفتی ترشح می‌شود که به حفظ بارداری و رشد اندام‌های جنینی کمک می‌کنند.
در زنان، تخمدان‌ها استروژن و پروژسترون ترشح می‌کنند. استروژن موجب رشد صفات ثانویه جنسی و ضخیم‌شدن دیواره رحم می‌شود. پروژسترون این دیواره را حفظ می‌کند و برای ادامه بارداری ضروری است.
در مردان، تستوسترون صفات مردانه را ایجاد می‌کند، رشد عضلات را افزایش می‌دهد و تولید اسپرم را تحریک می‌کند.
• تنها هورمون کاهش‌دهنده قند خون: انسولین.
• تنها هورمون افزایش‌دهنده کلسیم خون: PTH.
• تنها هورمون کاهش‌دهنده کلسیم خون: کلسی‌تونین.
• ADH در هیپوتالاموس ساخته و از هیپوفیز پسین ترشح می‌شود.
• اکسی‌توسین با فیدبک مثبت عمل می‌کند.
• کورتیزول یک گلوکوکورتیکوئید است و آلدوسترون یک مینرالوکورتیکوئید.
• ملاتونین در تاریکی ترشح بیشتر دارد.
• EPO در ارتفاع افزایش می‌یابد.
• استروژن باعث ضخیم‌شدن آندومتر و پروژسترون باعث حفظ آن می‌شود.
